Ֆիդայական շարժում

Հայ Ֆիդայական շարժումը դա արևմտահայերի ազգային ազատագրական պայքարն էր ընդեմ օսմանյան Թուրքիայի: Այն ստեղծվել է 1880- ական թվականին Արևմտյան Հայաստանում հայ ազգային կուսակցությունների կողմից: Առաջին խմբերը ստեղծվել են Տարոնում, Վասպուրականում և այլն: Այդ խմբերը գլխավորում էին հայտնի ֆիդայապետեր Արաբոն, Մարգար Վարժապետը, Մինասօղլին և այլոք: 1890 ական թվականների սկզբին Արևմտյան Հայաստանում ազգային ազատագրավական շարժումը նոր վերելք է ապրում: Հնչակյան և դաշնակցական կուսակցություների ստեղծումով, զինված ելույթներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը լայն թափ են ստանում: Նրանց նպատակն էր Հայկական հարցի լուծումը, այսինքն Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը:

1890թ.-ի երկրորդ կեսից դաշնակցությունը դարձավ գերիշխող կուսակցություն և սկսեց ղեկավարել Ֆիդայական շարժումը և շատ Ֆիդայիններ դարձան դաշնակցության անդամ: 1895-96թթ Ֆիդայինները մեծ դեր են խաղացել հայերի ինքնապաշտպանությանը Խլաթում, Սասունում, Վանում և այլն: Պատմության մեջ հայտնի են Ֆիդայինների կռիվները Բաբեշում, Սպաղանիքում, Բերդակում Առաքելոց վանքում և այլն: Այս կռիվներում մեծ համբավ ունեին Ֆիդայիններ Աղբյուր Սերոբը`Սերոբ Վարդանյան, Անդրանիկ Օզանյանը, Գևորգ Չաուշը`Գևորգ Ղազարյան, Նիկոլ Դումանը`Նիկողայոց Տեր Հովհաննիսյան, Սպաղանց Մակարը`Մակար Տոնայան և ուրիշներ: Ֆիդայական շաժումը նոր թափ է ստանում 1904թ Սասունի աբստամբությամբ, որը ղեկավարում էր Անդրանիկը Գևորգ Չաուշի, Սեպուհի, Կայծակ Առաքելի և ուրիշ Ֆիդայինների հետ: Այս կռիվներում Ֆիդայիններին օգնության ուժեր էին հարկավոր, այդ ուժերին դաշնակցական և հնչակյան կուսակցությունները Կովկասից և Իրանից ուղարկում էին Արևմտյան Հայաստան: Բայց նրանց խոչնդոտում էին ինչպես Թուրքերը այնպես էլ Ռուս սահմանապահները և զինված խմբերը զինամթերքով տեղ չէին հասնում: Արևմտահայերին օգնության շտապող խմբերը կազմվում էին հապճեպ, առանց մշակված ծրագրերի, հաշվի չէին առնվում ներկա պայմաններն ու հնարավորությունները որոնք էլ դարձան անհաջողությունների պատճառ: Սակայն օգնության շտապող որոշ խմբեր արի Ֆիդայինների շնորհիվ կարողացան ճեղքել արգելքները և հասան մառտնչող Ֆիդայիններին: 1904թ Սասունի ապստամբությունից հետո Ֆիդայական շարժումներն թուլանում են: 1908թ երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո Ֆիդայինների մի մասը իջնում է լեռներից և անցնում խաղաղ աշխատանքի:1914-1918թթ աշխարհամարտի ժամանակ նրանց մեծ մասը մտնում են Հայկական կամավորական ջոկատները, իսկ մեծ Եղեռնի օրերին մասնակցում ինքնապաշտպանական կռիվներին: Ժողովուրդը միշտ էլ փառաբանել է Ֆիդայիններին, նրանց հերոսությունը: